Ngày xưa, ở quận Cao Bình, có hai vợ chồng đã cao tuổi nhưng vẫn chưa có con. Nhà họ nghèo, hàng ngày phải lên rừng chặt củi để đổi lấy gạo nuôi sống bản thân. Họ luôn sẵn lòng giúp đỡ người khác, như đắp đường, khơi cống, đỡ đần những người già yếu, mà không hề ngại ngần. Thấy họ tốt bụng, Ngọc Hoàng bèn sai thái tử xuống đầu thai làm con của họ. Từ đó, người vợ có mang, nhưng đã trải qua nhiều năm mà vẫn không sinh nở. Trong thời gian đó, người chồng lâm bệnh rồi qua đời. Mãi về sau, người vợ mới sinh được một đứa con trai. Khi thằng bé lớn khôn, người mẹ cũng theo chồng từ giã cõi trần. Nó sống côi cút trong túp lều cũ dựng dưới gốc đa. Người ta gọi nó là Thạch Sanh. Giang sanh của Thạch Sanh chỉ có mỗi một lưỡi búa của cha để lại, hàng ngày dùng để lên rừng đốn củi.
Năm Thạch Sanh bắt đầu biết dùng búa, có thiên thần được Ngọc Hoàng phái xuống dạy cho đủ các môn võ nghệ và mọi phép thần thông. Một hôm, có người hàng rượu tên là Lý Thông, đi qua và ngồi nghỉ ở gốc đa. Hắn thấy Thạch Sanh vừa mang về một gánh củi lớn, nghĩ thầm: “Người này khỏe như voi. Nếu nó về ở cùng ta thì lợi biết bao nhiêu.” Hắn bèn lân la gạ chuyện rồi đòi kết làm anh em. Thấy có người lạ tự nhiên săn sóc đến mình, Thạch Sanh cảm động, vui vẻ nhận lời và sau đó chàng từ giã gốc đa để sống chung dưới mái nhà của họ Lý. Nhà họ Lý vốn chuyên cất rượu, còn Thạch Sanh đến, mẹ con hắn được một tay đỡ đần rất có hiệu quả.
Bấy giờ trong vùng có một con Chằn Tinh, có nhiều phép biến hóa kỳ lạ, thường bắt người ăn thịt. Quan quân nhiều lần đến bao vây để diệt trừ nhưng không thể làm gì được. Cuối cùng, người ta đành phải lập cho nó một cái miếu, hàng năm khấn một mạng người để nó đỡ phá phách. Không may, năm ấy đến lượt Lý Thông phải nộp mình. Nghe tin, mẹ con Lý Thông hoảng hốt lo sợ, nhưng sau đó họ nghĩ ra một mưu kế là lừa cho Thạch Sanh đi chết thay: “Hắn không cha mẹ, lại vừa mới đến, lạ nước lạ cái, chắc là việc sẽ trót lọt.” Nghĩ vậy, chiều hôm đó Lý Thông chờ đến lúc Thạch Sanh đi kiếm củi về, dọn một mâm rượu thịt ê hề mời ăn, rồi bảo:
“Đêm nay, đến lượt anh đi canh miếu thờ. Ngặt vì anh phải giở cất mẻ rượu, vậy em chịu khó đi thay cho anh một đêm, đến sáng lại về.” Thạch Sanh không nghi ngờ gì cả, liền thuận đi ngay. Nửa đêm hôm ấy, Thạch Sanh đang lim dim đôi mắt thì Chằn Tinh ở sau miếu hiện ra, nhe nanh giơ vuốt định vồ lấy chàng. Thạch Sanh lấy búa đánh lại. Chằn Tinh hóa phép thoắt biến, thoắt hiện, nhưng Thạch Sanh không hề nao núng, chàng cũng giở phép tấn công liên tiếp. Chỉ một lúc sau, yêu quái bị lưỡi búa của chàng xả làm đôi, hiện nguyên hình là một con trăn lớn. Chàng vội chặt lấy đầu và nhặt bộ cung tên bằng vàng của yêu quái xách về.
Canh ba hôm ấy, mẹ con Lý Thông đang ngủ bỗng nghe tiếng Thạch Sanh gọi cửa, ngỡ là oan hồn của hắn hiện về, hồn vía lên mây, vội cúi đầu lạy lấy lạy để. Khi Thạch Sanh vào nhà và kể lại câu chuyện giết Chằn Tinh, mẹ con hắn mới thật sự hoàn hồn. Nhưng Lý Thông bỗng nảy ra một kế khác. Hắn nói:
“Con trăn ấy là của vua nuôi đã lâu. Nay em giết nó, tất không khỏi bị tội chết. Thôi, bây giờ nhân trời chưa sáng, em hãy trốn ngay đi. Có chuyện gì, thì mặc anh ở nhà lo liệu!”
Nghe vậy, Thạch Sanh kinh hoảng, vội từ giã hai mẹ con họ Lý ra đi. Chàng lại trở về gốc đa cũ kiếm củi nuôi sống bản thân. Còn Lý Thông thì đem thủ cấp của yêu quái lên kinh, tâu vua rằng mình đã hạ thủ được Chằn Tinh. Vua khen ngợi và phong hắn làm đô đốc.
Lại nói về chuyện công chúa, con vua hồi ấy đã đến tuổi lấy chồng, nhưng nàng vẫn chưa chọn được người nào xứng đáng. Bọn hoàng tử các nước cũng rất nhiều người, sai sứ đến hỏi công chúa làm vợ nhưng không một ai vừa ý nàng. Cuối cùng, vua cha tổ chức một ngày hội lớn cho các hoàng tử các nước láng giềng và con trai trong thiên hạ tới dự để công chúa từ trên lầu cao ném quả cầu may, hễ quả cầu rơi trúng vào người nào thì sẽ lấy người ấy làm chồng. Nhưng khi công chúa sắp sửa ném quả cầu thì bỗng có Đại Bàng bay qua trông thấy. Đại Bàng nguyên là một con yêu tinh ở trên núi, có nhiều phép thần dị. Thấy công chúa đẹp, liền sà xuống bất thình lình cắp đi.
Bấy giờ Thạch Sanh đang ngồi dưới gốc đa. Tình cờ thấy Đại Bàng bay qua, chân có quắp một người, sẵn cung tên, chàng bắn theo một phát. Mũi tên trúng cánh Đại Bàng. Hắn đau quá phải hạ xuống, cắn răng nhổ mũi tên rồi lại tha công chúa về hang. Thạch Sanh lần theo vết máu, tìm được chỗ ở của quái vật. Thấy con gái bị mất tích, nhà vua xiết bao đau đớn, vội sai đô đốc Lý Thông đi tìm, hứa sẽ gả công chúa và truyền ngôi cho. Vừa mừng vừa sợ, Lý Thông không biết tính thế nào. Cuối cùng hắn nghĩ, chỉ có người em kết nghĩa cũ may ra có thể gỡ bí cho mình, bèn một mặt cho quân lính đi khắp nơi dò hỏi, mặt khác truyền cho nhân dân mở hội hát xướng mười ngày để nghe ngóng tin tức Thạch Sanh. Nhưng tám chín ngày trôi qua mà vẫn chưa có tin gì mới mẻ. Mãi đến ngày thứ mười, hắn mới tìm thấy Thạch Sanh trong đám người đi xem hội. Thấy Lý Thông nói đến việc tìm công chúa, Thạch Sanh liền thật thà kể chuyện mình bắn Đại Bàng cho nghe. Lý Thông mừng quá, lập tức nhờ chàng dẫn đường cho quân sĩ trẩy đến sát hang đá. Cửa hang ăn thông xuống đất, sâu thăm thẳm, không ai dám xuống. Thạch Sanh tình nguyện buộc dây ở lưng cho người dòng xuống hang thám thính.
Đại Bàng từ hôm bị thương về nằm liệt một nơi, bắt công chúa phục dịch. Thạch Sanh đến nơi ẩn vào một xó, chờ lúc công chúa một mình đi qua, mới ra hiệu cho nàng biết. Thấy người trai lạ kia liều chết cứu mình, công chúa vừa ngạc nhiên vừa cảm phục. Thạch Sanh lấy thuốc mê bảo nàng cho Đại Bàng uống. Chờ lúc Đại Bàng ngủ say, chàng buộc công chúa ở đầu dây rồi ra hiệu cho quân của Lý Thông kéo lên. Chàng đang chờ đến lượt mình lên thì không ngờ Lý Thông đã ra lệnh cho quân sĩ vần đá lớn lấp kín cửa hang lại, rồi kéo nhau về. Thạch Sanh không ra được, tức mình vô hạn. Chàng đập phá khắp nơi để kiếm lối thoát. Giữa lúc đó, Đại Bàng tỉnh dậy. Thấy có người lạ, lại thấy mất công chúa, hắn bừng bừng nổi giận xông ra toan giết Thạch Sanh. Thạch Sanh cũng giở phép màu chống lại rất kịch liệt. Đại Bàng bị thương sẵn nên chẳng mấy chốc đã chuốc lấy thất bại. Sau khi giết chết con yêu tinh, Thạch Sanh đi lục lọi khắp nơi. Thấy có một người con trai bị nhốt trong cũi sắt, chàng hỏi ra mới biết đó là thái tử con vua Thủy. Ngày đó, cách đây hơn một năm, thái tử đi du ngoạn thì bị Đại Bàng bắt đem về nhốt lại ở đây. Thạch Sanh bèn dùng cung vàng bắn tan cũi sắt cứu thái tử ra. Thái tử thoát nạn, hết lời cảm tạ chàng và mời chàng xuống chơi Thủy phủ. Vua Thủy sung sướng được gặp lại con, lòng rất biết ơn Thạch Sanh. Vua đãi chàng rất hậu và khi chàng về, vua tống tiễn thật nhiều vàng ngọc nhưng Thạch Sanh không nhận, chỉ xin có mỗi một cây đàn.
Thế rồi, chàng lại trở về gốc đa sinh nhai bằng nghề cũ. Lại nói về chuyện Chằn Tinh và Đại Bàng, sau khi chết, hồn chúng không được ai cúng tế, đành đi lang thang để kiếm miếng ăn. Một hôm, chúng tình cờ gặp nhau và mỗi bên kể cho nhau biết lý do vì sao gặp phải số phận long đong. Hai bên bàn nhau tìm cách báo thù cho Thạch Sanh cho bõ ghét. Chúng bèn lẻn vào kho vua ăn trộm của cải mang tới quẳng ở gốc đa để vu vạ cho Thạch Sanh. Quả nhiên, sau đó, bọn nội thị theo dấu đi tìm, đến gốc đa thì bắt được tang vật. Thạch Sanh liền bị hạ ngục.
Lại nói về chuyện công chúa, từ khi được Lý Thông đưa về cung thì tự nhiên hóa câm. Suốt ngày mặt hoa rầu rĩ, không nói không cười. Vua đành hoãn việc cưới xin và bảo Lý Thông lập đàn cầu nguyện cho nàng lành bệnh. Lý Thông bèn mời các pháp sư có đủ phép thuật cao cường về cúng cầu, nhưng cầu mãi vẫn không ăn thua. Công chúa ngày ngày ngồi im lặng khiến hắn vô cùng sốt ruột. Giữa lúc đó, Thạch Sanh bị bắt và thuộc quyền hắn xét xử. Lý Thông không ngờ người mà hắn cố ý hãm vào chỗ chết lại vẫn sống nhăn. Hắn nghĩ: “Nếu để nó sống, nó sẽ tranh mất công ta và tố cáo ta.” Vì thế, Lý Thông quyết định khép Thạch Sanh vào tội chết.
Ngồi trong ngục, Thạch Sanh nhân buồn tình đem đàn của vua Thủy ra gảy, không ngờ đó chính là cây đàn thần, tiếng văng vẳng phát ra lúc này như oán, như than, như tức, như bực. Càng gảy, tiếng đàn càng trách sự hững hờ của công chúa và vạch tội ác của Lý Thông. Tiếng đàn thoát khỏi nhà ngục và truyền đi rất xa. Nó bay vào hoàng cung, lọt vào tai công chúa. Bấy giờ công chúa đang ngồi trên lầu. Vừa nghe tiếng đàn, tự nhiên nàng đứng dậy cười nói huyên thuyên. Câu đầu tiên của nàng là xin vua cha cho gọi người gảy đàn vào cung. Nhà vua lấy làm lạ, cho đòi Thạch Sanh đến. Trước mặt mọi người, chàng kể hết đầu đuôi thân phận của mình từ lúc mồ côi cha mẹ đến lúc kết bạn với Lý Thông: nào chém Chằn Tinh, bắn Đại Bàng, nào cứu công chúa, bị lấp cửa hang, nào cứu con vua Thủy Tề và bị bắt đến đây, v.v.
Vua và hoàng gia cùng nghe càng thương cảm. Vua sai bắt giam hai mẹ con Lý Thông lại giao cho Thạch Sanh xét xử. Chàng rộng lượng tha cho chúng về quê nhà làm ăn. Nhưng đi về được nửa đường thì chúng bị sét đánh chết. Nhà vua vui lòng gả công chúa cho Thạch Sanh. Lễ cưới của họ được tổ chức tưng bừng nhất kinh kỳ, chưa bao giờ có ngày vui như vậy. Thấy vậy, bọn hoàng tử các nước chư hầu trước kia bị công chúa từ hôn, lấy làm tức giận. Họ hội họp binh lính cả mười tám nước lại, sang hỏi tội vua tại sao lại đem con gái cành vàng lá ngọc gả cho một đứa khố rách. Nhưng khi nghe tiếng đàn thần thánh thót của Thạch Sanh, tự nhiên quân sĩ của mười tám nước không còn ý chí đánh trận nữa. Cuối cùng, bọn hoàng tử đều nhất tề cuốn giáp. Thạch Sanh sai dọn cơm cho họ ăn. Cả mấy vạn quân sĩ thấy niêu cơm quá nhỏ, ai nấy bĩu môi không buồn cầm đũa. Biết ý, chàng đố họ ăn hết được niêu cơm sẽ được trọng thưởng. Quả nhiên chúng ra sức ăn mãi, ăn mãi nhưng ăn hết bao nhiêu cơm lại đầy bấy nhiêu. Sau khi ăn no, họ rập đầu lạy tạ và kéo nhau về nước. Về sau, vua không có con trai nên nhường ngôi cho Thạch Sanh.